Charakterystyka regionu

Region Asturii stoi obecnie przed wyzwaniem przeprowadzenia jednego z najtrudniejszych procesów energetycznej i sprawiedliwej transformacji w Europie. Asturia, położona w północno-zachodniej Hiszpanii, od dawna była centrum przemysłu wydobywczego węgla, skoncentrowanego w południowo-zachodnich i centralnych obszarach regionu, gdzie znajdują się również elektrownie węglowe. Region składa się z 78 gmin, z których 57 jest poważnie lub bezpośrednio dotkniętych zamykaniem kopalń węgla i wycofywaniem elektrowni węglowych.

Populacja Asturii stanowi 2,1% ludności kraju. 57 gmin dotkniętych procesem zamykania kopalń i elektrowni węglowych liczy ponad 940 tysięcy mieszkańców, co stanowi ponad 90% populacji regionu. Zgodnie z prognozą przeprowadzoną przez Krajowy Urząd Statystyczny w 2014 r., populacja Hiszpanii zmniejszy się w ciągu najbliższych 15 lat o 2,2%, co częściowo z powodu demograficznego starzenia się i ujemnego przyrostu naturalnego, a także ujemnego bilansu migracyjnego.

Kształtowanie się PKB w Asturii przez ostatnie dwie dekady wykazywało tendencję wzrostową aż do kryzysu finansowego (2008 r.), a następnie nieznacznie spadał przez 5 lat. Od 2014 r. odnotowano niewielki wzrost, zatrzymany jedynie przez kryzys COVID, po którym od 2021 r. gospodarka Asturii odzyskała poprzedni trend wzrostowy.

Wydobycie węgla

Bogate zasoby węgla w Asturii zostały po raz pierwszy wykorzystane na skalę przemysłową pod koniec XVIII wieku, ale pełny rozwój nastąpił w drugiej połowie następnego stulecia. Wzrost działalności  wydobywczej w drugiej połowie XX wieku doprowadził do budowy znacznej liczby elektrowni węglowych w regionie, Lada(1949), Soto de Ribera (1962), Soto de la Barca (1965), Aboño (1974), La Pereda(1990). To z kolei  przyciągnęło do Asturii sektor przemysłowy, który jest wysokoenergochłonny, obejmujący takie branże jak hutnictwo stali, przemysł cementowy, ceramiczny, chemiczny i celulozowy. Te gałęzie przemysłu obecnie zasilają rozwój regionalny oraz PKB (Suárez, 2023).

Asturia ma dwa zagłębia węglowe, znane jako Centralna Asturia i Zachodnia Asturia. Proces zamykania kopalń węgla w Asturii jest prawie zakończony, pozostaje otwarta tylko jedna (Pozo San Nicolás), której zamknięcie zaplanowano na 2024 rok. Pięć elektrowni węglowych znajduje się w centrum regionu, gdzie koncentruje się 80% ludności i większość działalności gospodarczej. Stopniowo są one zamykane, a w 2024 roku pozostaną w eksploatacji tylko trzy jednostki wytwórcze opalane węglem. Planuje się ich zamknięcie do 2030 roku. Likwidacja regionalnych elektrowni węglowych ma znaczenie nie tylko dla dostaw energii elektrycznej, ale także dla zapewnienia niezawodności i jakości usług sieciowych, co ma istotne znaczenie dla bazy przemysłowej regionu, która jest silnie uzależniona od energochłonnych procesów i potrzebuje stabilnych i dostępnych cenowo źródeł energii elektrycznej. W szczególności będzie to miało wpływ na port Gijon, który jest największym portem w Hiszpanii.

Zamknięcie kopalń węgla nastąpiło 31 grudnia 2018 roku w wyniku decyzji Rady 2010/787/UE, która nakładała na przedsiębiorstwa górnicze obowiązek zamknięcia nieopłacalnych kopalń lub zwrotu otrzymanej pomocy. Dodatkowo hiszpański Krajowy Plan na Rzecz Energii i Klimatu przewidywał zamknięcie wszystkich elektrowni węglowych do 2030 roku. W rezultacie Asturia, oprócz zamknięcia kopalń, przechodzi lub będzie przechodzić proces wygaszania czterech elektrowni węglowych (TPP): Lada (Langreo) (2020), Soto de la Barca (Narcea, Tineo) (2020) oraz Soto de Ribera (Ribera de Arriba) i Aboño (Gijón-Carreño) (planowane zamknięcie przed 2025 rokiem).

Proces wygaszania tych elektrowni obejmuje wyłączenie z eksploatacji 2 222 MW mocy zainstalowanej w elektrowniach węglowych, co stanowiło 48,6% całkowitej mocy zainstalowanej w regionie w 2017 roku. W 2021 roku zainstalowana moc spadła do poziomu 1 333 MW, co stanowiło 36,25% całkowitej mocy w regionie. Celem na rok 2030 jest głównie inwestowanie w nowe zainstalowane moce wytwórcze pochodzące z energii wiatrowej, zarówno na lądzie, jak i na morzu, oraz z innych odnawialnych źródeł energii, takich jak biomasa i fotowoltaika. (FAEN, 2022).

Problemy środowiskowe związane z węglem i potrzeby w zakresie rekultywacji gruntów

Transformacja energetyczna musi nie tylko zagwarantować zachowanie naturalnego dziedzictwa Asturii, ale także przyczynić się do złagodzenia negatywnych skutków działalności związanej z węglem, wytwarzaniem energii i powiązanymi gałęziami przemysłu, tworząc przyjazne miejsca do życia i rozwoju nowych dziedzin działalności. W tym celu Terytorialny Plan Sprawiedliwej Transformacji opracowany w Asturii obejmuje następujące działania takie jak:

• Projekty rekultywacji zdegradowanych terenów górniczych, przemysłowych i energetycznych oraz związanych z nimi obiektów, z poszanowaniem zasady "kto zanieczyszcza, ten płaci" oraz dostosowanie do nowych funkcji i/lub przekształcenie w naturalne pochłaniacze dwutlenku węgla.
• Wzmacnianie turystyczno-kulturowego dziedzictwa regionu górniczo-przemysłowego poprzez wspieranie inicjatyw na rzecz adaptacji zakładów górniczych, elektrociepłowni lub obiektów towarzyszących, w celu ich przekształcenia na nowe cele: projekty co-workingowe, reaktywacyjne, rewitalizacyjne itp. zgodnie z kryteriami Nowego Europejskiego Bauhausu.
• Rozwój zielonej infrastruktury związany z projektami reaktywacji i zrównoważonej turystyki na terytoriach najbardziej dotkniętych zamknięciem działalności górniczej i ciepłowniczej.

Kwestie społeczne i zatrudnienie

W latach pięćdziesiątych przemysł węglowy w Asturii zatrudniał około 100 000 osób. Wysokie koszty wydobycia doprowadziły do stopniowego zamykania kopalń w Hiszpanii, zwłaszcza w regionie Asturii. Do 2022 roku poziom zatrudnienia w przemyśle węglowym spadł poniżej 850 osób. Planowane zamknięcia pozostałych kopalń węgla i elektrowni w nadchodzących latach stanowią zagrożenie dla pozostałych miejsc pracy.

Bezpieczne i stabilne dostawy energii elektrycznej oparte na węglu były kluczowym wsparciem dla rozwoju istotnego przemysłu energochłonnego, który stał się główną działalnością gospodarczą regionu. Zaprzestanie działalności wydobywczej będzie miało negatywny wpływ na ten sektor przemysłowy, co przyniesie konsekwencje dla powiązanych łańcuchów dostaw oraz działalności usługowej, w tym infrastruktury portowej, transportu i logistyki.

Asturia ma stosunkowo niską stopę zatrudnienia wynoszącą 43,22% (INE_EPA_Q1, 2023), w porównaniu z krajową stopą zatrudnienia wynoszącą 50,78%. Stopa bezrobocia w Asturii wynosiła 13,1% w 2023 r. (1. kwartał), w porównaniu ze stopą krajową na poziomie 13,26% , co plasuje kraj wśród państw o najwyższej stopie bezrobocia w Unii Europejskiej. Asturia charakteryzuje się również wysoką stopę bezrobocia wśród młodzieży, wynoszącą 37,8% (wśród 15-24-latków) w 2022 r. w porównaniu ze średnią UE wynoszącą 14,5%, na podstawie danych Eurostatu (EUROSTAT, 2023). Tendencje te są częściowo konsekwencją ciągłych przemian gospodarczych.

Charakterystyka, trendy i wyzwania związane z obszarami i społecznościami węglowymi.

Populacja Asturii jest skoncentrowana w głównym obszarze metropolitalnym obejmującym Gijon, Oviedo, Aviles, Siero, Langreo i Mieres. Demograficznie, region ten doświadcza starzenia się ludności oraz niewielkiego spadku liczebności, szczególnie wyraźnego w peryferyjnych społecznościach o niskiej gęstości zaludnienia. Spowolnienie aktywności gospodarczej oraz brak możliwości zatrudnienia spowodowały emigrację młodych ludzi do innych regionów Hiszpanii. Wydobycie węgla było kluczowym sektorem gospodarki w regionie Asturii. Przewiduje się, że zaprzestanie wydobycia węgla i związanych z nim działań będzie miało zróżnicowany wpływ na cały region. Spośród 57 gmin górniczych bezpośrednio lub pośrednio dotkniętych zakończeniem wydobycia węgla, 21 gmin będzie szczególnie i bezpośrednio narażonych na skutki transformacji energetycznej.

Potrzeby w zakresie przekwalifikowania oraz identyfikacja grup szczególnie wrażliwych

Transformacja gospodarki będzie wymagała wprowadzenia nowych profili zawodowych, co oznacza konieczność przekwalifikowania i/lub przeszkolenia osób najbardziej dotkniętych zamknięciem kopalń, w szczególności młodych ludzi, osób powyżej 55 roku życia oraz kobiet. Niezbędne będzie wspieranie inicjatyw określonych w Planie Sprawiedliwej Transformacji Terytorialnej Hiszpanii:

• Szkolenia w obszarach takich jak energia odnawialna i efektywność energetyczna, gospodarka ekologiczna i gospodarka o obiegu zamkniętym, w tym zarządzanie odpadami i eksploatacja lasów, zrównoważona mobilność oraz elektromobilność; a także transformacja cyfrowa, sztuczna inteligencja i cyberbezpieczeństwo.
• Szkolenia skierowane do podmiotów zaangażowanych w transformację ekologiczną lub cyfryzację, z uwzględnieniem podnoszenia i zmiany kwalifikacji oraz działań mających na celu rozwijanie umiejętności miękkich, które stanowią uzupełnienie wcześniejszych kompetencji.
• Zatrudnienie młodzieży i społeczno-ekonomiczna integracja młodych ludzi poprzez programy pomocowe, które promują tworzenie miejsc pracy poprzez wsparcie dla przedsiębiorstw zatrudniających młodych ludzi w sektorach i terytoriach bezpośrednio związanych z transformacją.

Przegląd polityk na rzecz regionalnej transformacji

Dekarbonizacja hiszpańskiej gospodarki jest określona w ramach trzech strategii krajowych. Strategie te przewidują zaprzestanie wydobycia węgla na potrzeby rynku energii elektrycznej do 2030 roku oraz zamknięcie najmniej wydajnych kopalń węgla w 2019 roku. W przypadku Asturii większość kopalń węgla zakończyła działalność w grudniu 2018 roku, a zamknięcie elektrowni węglowych nastąpiło w 2020 roku. Pozostałe elektrociepłownie węglowe (o mocy 1333 MW, generujące ponad 4500 GWh) mają zostać zamknięte przed 2030 rokiem. Zmniejszenie aktywności elektrowni węglowych wynika z rosnącego udziału technologii odnawialnych w hiszpańskim miksie energetycznym. Ponadto, pandemia COVID-19 i związane z nią spowolnienie gospodarcze mają bezpośredni wpływ na popyt na energię, który prawdopodobnie utrzyma się na niższym poziomie w dłuższej perspektywie. W związku z tym kontekst transformacji jest niepewny i dynamicznie się zmienia.

Terytorialny Plan Sprawiedliwej Transformacji Asturii 2030 jest zgodny zarówno z krajowymi, jak i regionalnymi dokumentami strategicznymi. Plan ten uwzględnia rozwój gospodarczy regionu, redukcję negatywnego wpływu na środowisko oraz wsparcie mieszkańców w procesie transformacji energetycznej. Wszystkie dokumenty są spójne i zmierzają do realizacji celu Unii Europejskiej, jakim jest osiągnięcie neutralności klimatycznej do 2050 roku.

Artykuł powstał w ramach realizacji projektu Justem.

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską. Wyrażone poglądy i opinie są jednak poglądami wyłącznie autora (autorów) i niekoniecznie odzwierciedlają stanowisko Unii Europejskiej lub CINEA. Ani Unia Europejska, ani organ przyznający pomoc nie mogą ponosić za nie odpowiedzialności.